साथीहरू, आज हामी खेलकुदको एउटा महत्त्वपूर्ण र विवादास्पद विषयमा कुरा गर्दैछौं: डोपिङ। खासगरी, नेपालीमा यसको अर्थ के हो र यसले खेलकुदमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्नेबारे आज हामी विस्तृत रूपमा बुझ्नेछौं। डोपिङ भनेको खेलाडीहरूले आफ्नो प्रदर्शन बढाउनका लागि प्रतिबन्धित औषधि वा विधिहरूको प्रयोग गर्नु हो। यो खेलकुदको मूल भावना विपरीत हो र यसले खेलकुदको निष्पक्षतामाथि गम्भीर प्रश्नचिन्ह खडा गर्छ। यसको प्रयोगले खेलाडीको स्वास्थ्यमा पनि दीर्घकालीन र गम्भीर असर पार्न सक्छ। नेपालमा पनि खेलकुदको विकाससँगै डोपिङको समस्या बढ्दै गएको छ, त्यसैले यसको बारेमा सही जानकारी राख्नु अत्यन्तै आवश्यक छ। हामीले बुझ्नुपर्छ कि खेलकुद भनेको स्वस्थ प्रतिस्पर्धा र शारीरिक क्षमताको प्रदर्शन हो, न कि कृत्रिम माध्यमबाट जित हासिल गर्ने प्रयास। यो लेखमा, हामी डोपिङका विभिन्न पक्षहरू, यसका कारणहरू, प्रभावहरू र यसलाई रोक्नका लागि गरिएका प्रयासहरूबारे चर्चा गर्नेछौं। यसले नेपाली खेलकुद समुदायमा यो विषयमा थप सचेतना फैलाउन मद्दत गर्नेछ भन्ने आशा छ।

डोपिङको परिभाषा र इतिहास

डोपिङको शाब्दिक अर्थ खासगरी प्रदर्शन बढाउने उद्देश्यले कुनै पनि वर्जित पदार्थ (निषेधित सूचीमा परेका) वा विधिहरूको प्रयोग गर्नु हो। यसमा बाह्य रूपमा शरीरमा कुनै औषधि वा पदार्थ प्रयोग गर्ने, वा शरीरको प्राकृतिक क्षमताभन्दा बाहिर गएर प्रदर्शन गर्ने कृत्रिम उपायहरू अपनाउनु पर्छ। खेलाडीहरूले आफ्नो शारीरिक र मानसिक क्षमतालाई कृत्रिम रूपमा बढाउनका लागि यस्तो गर्छन्, ताकि उनीहरूले खेलमा अरूभन्दा राम्रो प्रदर्शन गर्न सकून्। यसमा विभिन्न किसिमका 'परफमेन्स एन्हांसिङ ड्रग्स' (PEDs) जस्तै स्टेरอยड्स, हर्मोन्स, उत्तेजक पदार्थहरू, वा रगतमा परिवर्तन गर्नेजस्ता विधिहरू प्रयोग गरिन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय डोपिङ विरोधी एजेन्सी (WADA) ले यस्ता पदार्थ र विधिहरूको सूची नियमित रूपमा अद्यावधिक गर्दछ, जुन विश्वभरका खेलकुद निकायहरूले पालना गर्नुपर्छ। डोपिङको इतिहास निकै पुरानो छ, तर आधुनिक खेलकुदमा यसको समस्या विशेषगरी २०औं शताब्दीको मध्यतिरबाट तीव्र भएको हो। सुरुवाती दिनहरूमा, खेलाडीहरूले प्रदर्शन बढाउनका लागि विभिन्न प्रकारका उत्तेजक पदार्थहरू प्रयोग गर्थे। उदाहरणका लागि, प्राचीन ओलम्पिक खेलहरूमा खेलाडीहरूले विशेष जडिबुटी वा जनावरहरूको अंग प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ, यद्यपि यसलाई आजको डोपिङसँग प्रत्यक्ष तुलना गर्न सकिँदैन। आधुनिक खेलकुदमा, विशेषगरी १९६० र १९७० को दशकमा, डोपिङको समस्याले ठूलो रूप लियो। साइक्लिङ, एथलेटिक्स र भारोत्तोलन जस्ता खेलहरूमा धेरै खेलाडीहरू डोपिङमा दोषी पाइए। यसले खेलकुदको विश्वसनीयतामाथि प्रश्न उठायो र अन्तर्राष्ट्रिय खेलकुद संघहरूले यसको नियन्त्रणका लागि कडा नियमहरू बनाउन थाले। सन् १९९९ मा विश्व डोपिङ विरोधी एजेन्सी (WADA) को स्थापना यस दिशामा एक महत्वपूर्ण कदम थियो। WADA ले डोपिङ नियन्त्रणका लागि विश्वव्यापी मापदण्डहरू तय गरेको छ र खेलकुद निकायहरूलाई यसको पालनामा सहयोग गर्दछ। यसरी, डोपिङको अर्थ र यसको प्रयोग रोक्ने प्रयासको इतिहास लामो र जटिल छ।

डोपिङका प्रकारहरू

साथीहरू, डोपिङका विभिन्न प्रकारहरू छन्, र यो बुझ्न जरुरी छ कि खेलाडीहरूले कुन कुन तरिकाले अनुचित लाभ उठाउन खोज्छन्। हामी मुख्यतया तीन प्रकारका डोपिङमा ध्यान केन्द्रित गर्नेछौं: पहिलो, प्रदर्शन बढाउने औषधीहरूको प्रयोग। यसमा विभिन्न किसिमका 'एनाबोलिक स्टेरอยड्स' पर्छन्, जसले मांसपेशीको विकास र शक्ति बढाउन मद्दत गर्छ। खेलाडीहरूले यी स्टेरอยड्सको प्रयोग गरेर छोटो समयमै आफ्नो शारीरिक क्षमतामा उल्लेखनीय वृद्धि हासिल गर्न सक्छन्, जुन स्वाभाविक रूपमा सम्भव हुँदैन। अर्को समूहमा उत्तेजक पदार्थहरू (stimulants) पर्छन्, जसले खेलाडीको स्फूर्ति, ध्यान र प्रतिक्रिया समय बढाउँछ। यी पदार्थहरूले खेलाडीलाई खेल अवधिभर बढी सक्रिय र सतर्क रहन मद्दत गर्छ। जस्तै, एम्फेटामाइन्स वा कोकेन जस्ता पदार्थहरू यसमा पर्छन्। तेस्रो, मादक पदार्थहरू (narcotics) र क्यानाबिनोइड्स पनि कहिलेकाहीँ प्रयोग गरिन्छ, यद्यपि यिनीहरूको मुख्य असर दुखाइ कम गर्ने वा शान्त पार्ने हुन्छ, तर केही खेलाडीहरूले यसलाई पनि आफ्नो प्रदर्शनमा मद्दत गर्ने माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन्। दोस्रो प्रकार हो 'प्रोहिबिटेड मेथड्स' अर्थात् प्रतिबन्धित विधिहरूको प्रयोग। यसमा सबैभन्दा सामान्य भनेको 'रगत डोपिङ' (blood doping) हो। यसमा खेलाडीले आफ्नो रगतको केही अंश निकालेर, त्यसलाई प्रशोधन गरेर या त आफ्नै रातो रक्तकोशिकाको मात्रा बढाएर फेरि शरीरमा हाल्छन्, या त अर्को व्यक्तिको रगत प्रयोग गर्छन्। यसले शरीरमा अक्सिजन बोक्ने क्षमता बढाउँछ, जसले गर्दा खेलाडीले लामो समयसम्म कडा परिश्रम गर्न सक्छ। अर्को विधि हो 'जीन डोपिङ', जुन अहिले प्रायोगिक चरणमा छ र यसले खेलाडीको आनुवंशिक संरचनामा परिवर्तन गरी प्रदर्शन बढाउन खोज्छ। तेस्रो प्रकारलाई हामी 'अनुचित प्रयोग' भन्न सक्छौं। यसमा खेल्नुभन्दा केही समय अघि मात्र प्रयोग गरिने औषधिहरू (जस्तै, दुखाइ कम गर्न वा घाउ निको पार्न प्रयोग गरिने केही स्थानीय एनेस्थेटिक) वा लुकाएर प्रयोग गरिने नयाँ प्रविधिको प्रयोग पर्छ। यस्तै, एथलीटहरूले आफ्नो शरीरमा लुकाएर औषधि प्रयोग गर्न विभिन्न तरिकाहरू अपनाउँछन्, जस्तै 'डाइयुरेटिक्स' (diuretics) जस्ता पदार्थको प्रयोग जसले शरीरमा पानीको मात्रा घटाएर तौल कम गर्न वा अन्य डोपिङ पदार्थहरूको उपस्थिति लुकाउन प्रयोग गरिन्छ। यी सबै प्रकारका डोपिङले खेलकुदको निष्पक्षतालाई कमजोर पार्छ र खेलाडीको स्वास्थ्यका लागि अत्यन्तै हानिकारक हुन्छ।

डोपिङका कारणहरू

साथीहरू, आखिर किन खेलाडीहरू डोपिङको बाटो रोज्छन्? यो एउटा गम्भीर प्रश्न हो र यसका पछाडि धेरै कारणहरू हुन सक्छन्। सबैभन्दा प्रमुख कारण भनेको जित्ने तीव्र चाहना हो। खेलकुदमा सफलता, प्रसिद्धि र आर्थिक लाभसँग जोडिएको हुन्छ। कतिपय खेलाडीहरूले छोटो समयमै सफलता हासिल गर्न वा आफ्नो करियरलाई अगाडि बढाउन डोपिङलाई एउटा 'शॉर्टकट' को रूपमा हेर्छन्। उनीहरूलाई लाग्छ कि डोपिङले उनीहरूलाई अरूभन्दा एक कदम अगाडि राख्छ र जित्न मद्दत गर्छ। अर्को ठूलो कारण भनेको दबाब हो। यो दबाब विभिन्न स्रोतबाट आउन सक्छ। प्रशिक्षक, प्रायोजक, टोलीका साथीहरू, वा आफ्नै परिवारको अपेक्षाले खेलाडीमाथि ठूलो मनोवैज्ञानिक दबाब सिर्जना गर्न सक्छ। यदि खेलाडीले आफूबाट ठूलो प्रदर्शनको अपेक्षा गरिएको महसुस गर्छ र त्यो पूरा गर्न सक्दिन भने, उसले डोपिङको सहारा लिन सक्छ। यसबाहेक, सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव पनि एक कारण हुन सक्छ। यदि खेलाडीको वरपरका साथीहरू, वा उसले आदर्श मान्ने खेलाडीहरूले डोपिङ प्रयोग गरिरहेको छ भने, त्यसले उसलाई पनि प्रभावित गर्न सक्छ। कतिपय खेलकुद समुदायमा डोपिङलाई 'सामान्य' वा 'आवश्यक' मान्ने चलन पनि हुन सक्छ। ज्ञानको कमी पनि एक महत्वपूर्ण पक्ष हो। केही खेलाडीहरूलाई प्रतिबन्धित पदार्थहरूको सूचीबारे वा डोपिङका दीर्घकालीन स्वास्थ्य जोखिमहरूको बारेमा पूर्ण जानकारी नहुन सक्छ। उनीहरूले डाक्टर वा कोचको गलत सल्लाहमा वा जानकारीको अभावमा वर्जित औषधि प्रयोग गर्न सक्छन्। आर्थिक प्रलोभन पनि अर्को कारण हो। यदि खेलाडीलाई लाग्छ कि डोपिङ गरेर राम्रो प्रदर्शन गरेमा उसले ठूलो पुरस्कार राशि, राम्रो प्रायोजन सम्झौता वा जागिर पाउन सक्छ, भने उनीहरू यसको सिकार बन्न सक्छन्। नेपालको सन्दर्भमा, जहाँ खेलकुद क्षेत्रमा सीमित अवसरहरू छन्, त्यहाँ खेलाडीहरूले छिटो प्रगति गर्न वा अवसरहरू प्राप्त गर्न यस्तो बाटो रोज्ने सम्भावना रहन्छ। आफ्नो क्षमतामाथि अविश्वास पनि एक कारण हो। केही खेलाडीहरूलाई आफूले मेहनत गर्दा पनि पर्याप्त नहुने हो कि भन्ने डर लाग्न सक्छ, र उनीहरू आफ्नो क्षमतालाई डोपिङको माध्यमबाट 'सुधार' गर्न खोज्छन्। अन्ततः, प्रतियोगिताको कडा स्वरूप पनि यसलाई बढावा दिन्छ। जब प्रतिस्पर्धा धेरै उच्च हुन्छ, खेलाडीहरू अरूभन्दा उत्कृष्ट हुनका लागि जुनसुकै उपाय अपनाउन तयार हुन सक्छन्। यी सबै कारणहरूले डोपिङलाई खेलकुदको मैदानमा एक जटिल र चुनौती पूर्ण समस्या बनाएको छ।

डोपिङको असर

डोपिङले खेलाडीहरूको स्वास्थ्यमा ठूलो असर पार्छ, र यो असर केवल छोटो अवधिको लागि मात्र होइन, बरु दीर्घकालीन पनि हुन सक्छ। जब खेलाडीहरू प्रदर्शन बढाउने औषधीहरूको प्रयोग गर्छन्, उनीहरूको शरीरमा अप्रत्याशित र कहिलेकाहीँ खतरनाक परिवर्तनहरू हुन सक्छन्। उदाहरणका लागि, एनाबोलिक स्टेरอยड्सको प्रयोगले मुटुसम्बन्धी रोगहरू, कलेजोमा क्षति, उच्च रक्तचाप, र बांझपन जस्ता गम्भीर समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ। पुरुषहरूमा स्तनको विकास (gynecomastia) र महिलाहरूमा पुरुषीकरणका लक्षणहरू (जस्तै, स्वर भारी हुने, कपाल झर्ने) जस्ता शारीरिक परिवर्तनहरू पनि हुन सक्छन्। यसका अलावा, धेरै डोपिङ पदार्थहरूले मनोवैज्ञानिक समस्याहरू जस्तै आक्रामकता (roid rage), चिडचिडापन, डिप्रेसन, र लतको विकास गर्न सक्छन्। सामाजिक र भावनात्मक असरहरू पनि कम हुँदैनन्। डोपिङमा दोषी पाइएका खेलाडीहरूको खेलकुद करियर समाप्त हुन सक्छ। उनीहरूले आफ्नो सम्मान, प्रतिष्ठा, र प्रायोजनहरू गुमाउन सक्छन्। यसले खेलाडीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छ, र कतिपय अवस्थामा उनीहरू समाजबाट अलग्याउन सक्छन्। खेलकुदको पवित्रता र निष्पक्षता माथि पनि डोपिङको गम्भीर असर पर्छ। जब खेलाडीहरू डोपिङ प्रयोग गर्छन्, तब यो खेलको मूल भावना, जहाँ खेलाडीहरूले आफ्नो क्षमता, मेहनत र प्रतिभाको आधारमा प्रतिस्पर्धा गर्छन्, त्यसको अवमूल्यन हुन्छ। यसले खेलकुदमा दर्शकहरूको विश्वास घटाउँछ र खेलकुदको समग्र छविमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। केही खेलाडीहरूले डोपिङको प्रयोगले जित्दा, इमानदार खेलाडीहरूले मेहनत गर्दा पनि पछाडि पर्न सक्छन्, जसले गर्दा उनीहरूको मनोबल गिर्न सक्छ। कानूनी र नैतिक असरहरू पनि छन्। डोपिङ एक गम्भीर अपराध मानिन्छ र यसका लागि खेलाडीहरूलाई निलम्बन, जरिवाना, वा आजीवन प्रतिबन्ध जस्ता सजायहरू हुन सक्छन्। यसले खेलकुद निकायहरू, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूका लागि ठूलो कानुनी र प्रशासनिक चुनौतीहरू खडा गर्दछ। अन्ततः, डोपिङले खेलकुदलाई एक स्वस्थ मनोरञ्जनको रूपमा प्रस्तुत गर्नुको सट्टा, यो शक्ति, पैसा र अनुचित प्रतिस्पर्धाको खेल बन्न पुग्छ। त्यसैले, डोपिङको प्रयोग रोक्नु खेलाडीको स्वास्थ्य, खेलकुदको निष्पक्षता र समग्र समाजको लागि महत्वपूर्ण छ।

डोपिङ नियन्त्रण र रोकथाम

साथीहरू, डोपिङलाई रोक्न र नियन्त्रण गर्नका लागि विश्वव्यापी रूपमा विभिन्न प्रयासहरू भइरहेका छन्। सबैभन्दा महत्वपूर्ण निकाय भनेको विश्व डोपिङ विरोधी एजेन्सी (WADA) हो। WADA ले डोपिङ विरोधी विश्व कोड (World Anti-Doping Code) तयार गरेको छ, जुन विश्वभरका खेलकुद संघहरूले पालना गर्नुपर्छ। यस कोडले डोपिङ नियन्त्रणका लागि मापदण्ड, परीक्षण विधिहरू, र खेलाडीहरूको जिम्मेवारीहरू निर्धारण गरेको छ। डोपिङ परीक्षण डोपिङ नियन्त्रणको एक महत्वपूर्ण हतियार हो। खेलाडीहरूको मूत्र (urine) वा रगतको नमूना लिएर प्रयोगशालामा परीक्षण गरिन्छ। यो परीक्षण खेल अवधिमा (in-competition) वा खेल बाहिर (out-of-competition) दुवै समयमा गर्न सकिन्छ। 'आउट-अफ-कम्पिटिसन' परीक्षण विशेष गरी महत्वपूर्ण छ किनकि यसले खेलाडीहरूलाई जुनसुकै समयमा डोपिङ गर्नबाट रोक्छ। WADA ले 'वेअर अबाउट्स' (Whereabouts) प्रणाली पनि लागू गरेको छ, जसअनुसार शीर्ष खेलाडीहरूले आफ्नो ठेगाना र प्रशिक्षण कार्यक्रमको जानकारी नियमित रूपमा डोपिङ नियन्त्रण निकायलाई दिनुपर्छ ताकि उनीहरूलाई जुनसुकै समयमा परीक्षणका लागि सहज होस्। शिक्षण र सचेतना पनि डोपिङ रोकथामको लागि निकै महत्वपूर्ण छ। खेलाडीहरू, प्रशिक्षकहरू, र खेलकुद अधिकारीहरूलाई डोपिङका जोखिमहरू, नियमहरू, र यसका नकारात्मक परिणामहरूको बारेमा जानकारी दिनुपर्छ। विभिन्न खेलकुद निकायहरूले कार्यशाला, सेमिनार, र शैक्षिक सामग्रीहरूको माध्यमबाट यो कार्य गरिरहेका छन्। नेपालमा पनि राष्ट्रिय डोपिङ नियन्त्रण निकाय (National Anti-Doping Agency - NADA Nepal) ले यस्ता गतिविधिहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। कानूनी कारबाही र सजाय डोपिङका दोषी खेलाडीहरूलाई कारबाही गर्नका लागि एक प्रभावकारी माध्यम हो। यदि खेलाडी डोपिङमा दोषी पाइएमा, उनीहरूलाई निश्चित अवधि वा आजीवन खेलकुदबाट प्रतिबन्ध लगाउन सकिन्छ। यसले अरू खेलाडीहरूलाई पनि यस्तो कार्य गर्नबाट निरुत्साहित गर्छ। प्रविधि र अनुसन्धान पनि डोपिङ नियन्त्रणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। WADA ले नयाँ डोपिङ पदार्थहरू पत्ता लगाउन र परीक्षण विधिहरू सुधार गर्न निरन्तर अनुसन्धानमा लगानी गरिरहेको छ। यसमा बायोलोजिकल पासपोर्ट (Athlete Biological Passport - ABP) जस्ता नयाँ प्रविधिहरू पनि समावेश छन्, जसले खेलाडीको शरीरमा हुने जैविक परिवर्तनहरूको अनुगमन गरेर डोपिङको शंकास्पद प्रयोग पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ। अन्ततः, डोपिङ नियन्त्रण एक बहुआयामिक प्रयास हो जसमा खेलाडी, खेलकुद निकाय, सरकार, र समाजको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। निष्पक्ष खेलकुदको लागि यो एक निरन्तर लडाई हो।

निष्कर्ष

अन्त्यमा, साथीहरू, हामीले खेलकुद डोपिङ को बारेमा धेरै कुराहरू सिक्यौं। यो केवल एक खेलाडीले प्रदर्शन बढाउन प्रयोग गर्ने औषधि मात्र होइन, बरु यो खेलकुदको निष्पक्षता, खेलाडीको स्वास्थ्य, र खेलकुदको समग्र छविसँग जोडिएको एक गम्भीर मुद्दा हो। हामीले बुझ्यौं कि डोपिङले खेलाडीको शरीर र दिमागमा कस्तो भयानक असर पार्न सक्छ, जसले गर्दा उसको करियर मात्र होइन, उसको जीवन पनि जोखिममा पर्न सक्छ। यो खेलकुदको मूल भावना विपरित हो, जहाँ खेलाडीले आफ्नो क्षमता, मेहनत र प्रतिभाको आधारमा प्रतिस्पर्धा गर्ने हो। नेपाली खेलकुद मा पनि यो समस्याको प्रभाव बढ्दै गएको छ, त्यसैले हामी सबैले यस बारेमा सचेत रहनुपर्छ। खेलाडीहरूले यो कुरा बुझ्नुपर्छ कि जित्नु नै सर्वस्व होइन, बरु इमान्दारी र निष्पक्षताका साथ खेल्नु महत्वपूर्ण छ। प्रशिक्षक, अभिभावक, र खेलकुद संघहरूले पनि खेलाडीहरूलाई सही मार्गदर्शन दिनुपर्छ र डोपिङका नकारात्मक असरहरू बारे सचेत गराउनुपर्छ। WADA जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूले डोपिङ नियन्त्रणका लागि कडा नियमहरू बनाएका छन् र परीक्षणहरू गरिरहेका छन्, तर यो लडाईमा सबैको सहभागिता आवश्यक छ। सचेतना फैलाउने, शिक्षा दिने, र कडा कारबाही गर्ने जस्ता उपायहरूले डोपिङ विरुद्धको लडाईमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। याद राख्नुहोस्, स्वस्थ र निष्पक्ष खेलकुद भनेको सबैको साझा लक्ष्य हुनुपर्छ। डोपिङ मुक्त खेलकुदको लागि हामी सबैले आ-आफ्नो ठाउँबाट योगदान गरौं।